«Η Ελληνική Επανάσταση ως ευρωπαϊκό πρόβλημα: παρουσίαση και ανάλυση της στάσης των Μεγάλων Δυνάμεων κατά τη διάρκεια του Αγώνα της Ελληνικής Ανεξαρτησίας» - Ματίνα Κ. Καρελιώτη

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

23

“Ἀπ' τὸν πύργο τοῦ φωνάζει,
σὰ νὰ λέει σὲ χαιρετῶ,
καὶ τὴ χήτη τοῦ τινάζει
τὸ λιοντάρι τὸ Ἰσπανο.

24

Ἐλαφιάσθη τῆς Ἀγγλίας
τὸ θηρίο, καὶ σέρνει εὐθὺς
κατὰ τ' ἄκρα της Ρουσίας
τὰ μουγκρίσματα τσ'ὀργῆς.”

Διονύσιος Σολωμός –

Ύμνος εις την Ελευθερίαν

Το 1789 η Γαλλική επανάσταση αποδείκνυε σε όλο τον κόσμο τη δύναμη του λαού και τι είναι ικανός να καταφέρει, αν μείνει ενωμένος. Η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη, η οποία θα προκύψει εξ’ αυτής, θα αποτελέσει αφετηρία στην αλλαγή της αντίληψης, τόσο στο κοινωνιολογικό γίγνεσθαι όσο και στο πολιτικό, ενώ στη συνέχεια η εποχή του Ναπολέοντα θα είναι αυτή που θα ενισχύσει τις εθνικιστικές τάσεις όλων των κοινωνικών τάξεων. Ο λαός των Ελλήνων δεν θα μπορούσε να παραμείνει ανεπηρέαστος από τα γεγονότα της εποχής. Το κίνημα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, προερχόμενο από το κίνημα του ευρωπαϊκού Ανθρωπισμού και την μεταστροφή της Ευρώπης προς την κλασική Αρχαιότητα, είναι αυτό που θα θέσει τις βάσεις για την εθνική αφύπνιση με σκοπό τη διεκδίκηση της ελληνικής ανεξαρτησίας. Κύριοι εκπρόσωποι υπήρξαν ο Ρήγας Βελεστινλής – Φεραίος (1757-1798) και ο Αδαμάντιος Κοραής (1748 -1833).

Μετά το Βατερλό, η Ευρώπη θα βρεθεί σε αναδιοργάνωση. Έτσι, το 1815, θα διεξαχθεί το Συνέδριο της Βιέννης, στο οποίο οι μεγάλες δυνάμεις θα καθιερώσουν ένα σύστημα συνεργασίας με στόχο την πολιτική και κοινωνική σταθεροποίηση της ηπείρου. Την Ιερά Συμμαχία, όπως ονομάστηκε αυτή η ευρωπαϊκή συμφωνία, την απάρτιζαν οι χώρες της Αγγλίας, Γαλλίας, Ρωσίας, Πρωσίας και της Αυστρίας¹. Συγκυριακά λοιπόν,  η ελληνική επανάσταση θα συμπέσει με την Παλινόρθωση του Παλαιού Καθεστώτος, στόχος του οποίου ήταν η κατάπνιξη κάθε επαναστατικής ιδέας ή δράσης έθιγε τα συμφέροντα του. Στην παρούσα μελέτη θα εξετάσουμε με ποιον τρόπο οι Μεγάλες Δυνάμεις στάθηκαν απέναντι στον αγώνα των Ελλήνων για ανεξαρτησία σύμφωνα με τις ιστορικές συνθήκες, οι οποίες τη δεδομένη στιγμή επηρέαζαν ολόκληρο τον κόσμο.

Το ξέσπασμα της Ελληνικής Επανάστασης και ο ρόλος του Αλέξανδρου Υψηλάντη.

Στα τέλη του 18ου αιώνα η οθωμανική αυτοκρατορία ταλανίζονταν από εντάσεις και διαρκείς ταραχές, με αποκορύφωμα την απόκτηση ελέγχου των βορείων ακτών του Εύξεινου Πόντου από τη Ρωσία και τις βλέψεις της για το Αιγαίο. Οι εξελίξεις αυτές έφθαναν στην Ελλάδα με τη μορφή επαναστατικών κινημάτων, π.χ. Ορλωφικά (1770). Με την πάροδο των χρόνων οι συνθήκες, οι οποίες στη συνέχεια θα στήριζαν την εξέγερση των Ελλήνων, βελτιώθηκαν και ωρίμασαν μέσα από την συμβολή της Εθνικής Αφύπνισης.  Η τελευταία στηρίζονταν και προωθούνταν από Έλληνες διανοούμενους, δάσκαλους, έμπορους, καλόγερους και εφοπλιστές, οι οποίοι αποτελούσαν τα μέλη της Φιλικής Εταιρείας.

Η Φιλική εταιρεία, σταθμός στην προετοιμασία του ελληνικού έθνους για απελευθέρωση, μετά την ανάληψη της ηγεσίας της από τον στρατιωτικό και υπασπιστή του τσάρου Αλέξανδρο Υψηλάντη, μετετράπη από έναν απλό συνωμοτικό οργανισμό σε μηχανισμό δράσης. Ήταν 22 Φεβρουαρίου 1821³, όταν με τρόπο απόλυτα μεθοδικό, ο Υψηλάντης περνούσε τα σύνορα, στον Προύθο ποταμό κηρύσσοντας την επανάσταση.

Οι πρώτες αντιδράσεις

Οι Μεγάλες Δυνάμεις, έχοντας να αντιμετωπίσουν έναν νέο κύκλο επαναστάσεων, τον πρώτο του 19ου αιώνα, και ειδικότερα την εξέγερση του στρατού της Ισπανίας, ο οποίος προετοιμάζονταν να καταστείλει τις επαναστάσεις στη Λατινική Αμερική, αλλά και το επαναστατικό κίνημα της Πορτογαλίας και της Νάπολης⁴, συνεδρίαζαν στο Λάϋμπαχ. Εκεί, ενημερώθηκαν για πρώτη φορά, για την επαναστατική κίνηση των Ελλήνων. Παρόλο που ο αυστριακός καγκελάριος Μέτερνιχ ζήτησε την ένοπλη καταστολή του κινήματος, οι υπόλοιπες δυνάμεις ενώ το αποδοκίμασαν έδειξαν απροθυμία να επέμβουν.

 Αν εξαιρέσουμε τη ρομαντική ιδέα, η οποία διατηρείται στο πέρασμα των χρόνων, της συμπάθειας και της εύνοιας των Ευρωπαίων προς τον ελληνικό λαό και παρατηρήσουμε καλύτερα τις γεωστρατηγικές και διπλωματικές συνθήκες που επικρατούσαν, θα δούμε την ουσιαστικότερη αιτία που προκάλεσε αυτή την “αδιάφορη” στάση  των ευρωπαϊκών δυνάμεων στις αρχές του Αγώνα. Το Ανατολικό Ζήτημα ήταν εκείνο που κυριαρχούσε και προβλημάτιζε για πολλά χρόνια την ευρωπαϊκή διπλωματία. Μια ενδεχόμενη πτώση της οθωμανικής αυτοκρατορίας σήμαινε την ανατροπή της ευρωπαϊκής ισορροπίας και κυοφορούσε έναν νέο ευρωπαϊκό πόλεμο με σκοπό την διαδοχή της αυτοκρατορίας και την επικράτηση μιας νέας δύναμης. Με βάση αυτή την πιθανή δυσμενή εξέλιξη, οι Μεγάλες Δυνάμεις θεώρησαν ασφαλέστερη την διατήρηση του status quo της οθωμανικής επικράτειας απέχοντας από περαιτέρω αναμείξεις στο πρόβλημα που προέκυψε με την επαναστατική κίνηση του 1821. Αυτό ενισχύονταν κι απ’ την  πεποίθησή τους πως ο Σουλτάνος είχε τη δύναμη να ελέγξει τέτοιου είδους κινήματα.

Η στάση των μεγάλων δυνάμεων

α) Ρωσία

Ο τσάρος Αλέξανδρος, μετά την είδηση της επαναστατικής κίνησης, προέβη σε τιμωρία του Υψηλάντη διαγράφοντας τον από το στρατό κι απαγορεύοντας του την είσοδο στη Ρωσία⁵. Με τον τρόπο αυτό έδειξε πως δεν είχε διάθεση να εμπλακεί σε περιπέτειες. Η Ρωσία όμως, όντας σύμμαχος των Χριστιανών, ήταν αδύνατον να μείνει αμέτοχη, ιδίως μετά τις σφαγές τους, οι οποίες επακολούθησαν.  Μη έχοντας όμως την δυνατότητα να κηρύξει πόλεμο, λόγω των συμμαχικών πιέσεων, προχώρησε σε διακοπή των διπλωματικών σχέσεων με ανάκληση του πρεσβευτή της Στρόγκανωφ από την Πόλη⁶. Αυτή η στάση, εντέχνως, δεν λογαριάστηκε ως θέση υπέρ του ελληνικού αγώνα, αλλά ως αποτέλεσμα των προβλημάτων που προϋπήρχαν μεταξύ Ρωσίας και Οθωμανικής αυτοκρατορίας.   

Η αλλαγή στάσης της Αγγλίας, το αίσθημα συμπάθειας της κοινής, ρωσικής, ομόθρησκης γνώμης  και τα ρωσικά εμπορικά συμφέροντα που θίγονταν από τις ελληνοτουρκικές εχθροπραξίες στη Μεσόγειο⁷, άσκησαν μια δυναμική επίδραση  στον τσάρο, ο οποίος αναγνωρίζοντας το 1824 για πρώτη φορά το ελληνικό πρόβλημα πρότεινε έναν διακανονισμό για την λύση αυτού. Η πρόταση αυτή προέβλεπε τη δημιουργία τριών ηγεμονιών στον ηπειρωτικό χώρο, πράγμα που δυσαρέστησε τους περισσότερους Έλληνες, οι οποίοι ζητούσαν ενιαίο ανεξάρτητο κράτος. Ελλάδα και Τουρκία απέρριψαν την πρόταση, η οποία προάσπιζε τα Ρωσικά συμφέροντα.

β) Αγγλία

Η ουδέτερη στάση, την οποία εξαρχής διατηρούσε η Αγγλία απέναντι στο ελληνικό πρόβλημα, άρχισε να μεταβάλλεται με σταθερές αλλαγές μέσω της εξωτερικής πολιτικής του Κάνινγκ. Η μεταβολή αυτή είχε ως στόχο την προάσπιση των αγγλικών συμφερόντων, τα οποία κινδύνευαν από μια ενδεχόμενη και μονόπλευρη κίνηση της Ρωσίας απέναντι στην Οθωμανική αυτοκρατορία, καθώς επίσης και τον περιορισμό των πιέσεων της Ιεράς Συμμαχίας στην αγγλική διπλωματία⁸.

Τα στοιχεία, που αποδείκνυαν την αλλαγή της αγγλικής στάσης, ήταν αρχικά η απάντηση της έκκλησης των Ελλήνων για βοήθεια, η δράση των φιλελλήνων με πρωτεργάτη τον Λόρδο Βύρωνα και τέλος η σύναψη δανείων υπέρ του ελληνικού αγώνα.

Στο σημείο αυτό πρέπει να προσθέσουμε πως το κίνημα του Φιλελληνισμού και γενικότερα η δραστηριότητα των Ευρωπαίων περιηγητών, οι οποίοι αναζητούσαν και εξυμνούσαν το αρχαιοελληνικό ιδεώδες, αποτέλεσαν ένα από τα σπουδαιότερα σημεία αναγνώρισης του ελληνικού ζητήματος ανεξαρτησίας, προκαλώντας ένα συγκινησιακό κλίμα που επικρατούσε στη Δύση υπέρ της τύχης του ελληνικού αγώνα. Αυτό απέκτησε και υλική βάση όταν τέθηκε ως εγγύηση στην αναζήτηση δανείου με σκοπό να ενισχυθεί οικονομικά το ελληνικό επαναστατικό εγχείρημα.

γ) Γαλλία

Η Γαλλία, όντας η χώρα-επίκεντρο των κοινωνικών και πολιτιστικών εξελίξεων του 18^ου αιώνα μέσω της Γαλλικής επανάστασης, είχε δώσει στους Έλληνες, ήδη από την εποχή των «λαιμητόμων» και των «ριζοσπαστικών επαναστατικών της παρατάξεων»⁹, την ελπίδα της ελευθερίας, όπως και σε όλους τους υπόλοιπους λαούς που εκείνη την περίοδο αντίστοιχα την διεκδικούσαν. Το αποτέλεσμα όμως των Ναπολεόντειων πόλεμων, που ήταν η άνοδος της καθεστηκυίας τάξης, οδήγησε σε μια αρνητική αντίδραση κατά της ελληνικής επαναστάσεως, η οποία φαίνονταν αρχικά ως μια ανταρσία κι όχι ως απελευθερωτικός αγώνας. Στον αντίποδα αυτής της πρώτης αντίδρασης βρέθηκε η θετικά προσκείμενη θέση των δημοκρατών, οι οποίοι ήθελαν να εκφράσουν την δυσαρέσκεια τους στο μοναρχικό καθεστώς της χώρας. Παράλληλα όμως ο αγώνας των Ελλήνων ευνοούσε την επιθυμία της Γαλλίας για ανάκτηση του κύρους, που είχε χαθεί ύστερα από την ήττα του 1815¹⁰.

Σε αυτό το σημείο πρέπει να ληφθεί υπόψη πως όποια διαφωνία υπήρχε από τη μεριά της Γαλλίας παρακάμφθηκε μετά την ανάληψη δράσης από την Αγγλία και την Ρωσία με το Πρωτόκολλο της Πετρούπολης. Η Γαλλία δεν ήταν διατιθέμενη να αφήσει τις αντίπαλες δυνάμεις να αναλάβουν τους κύριους ρόλους του γεωστρατηγικού παιχνιδιού, γι’ αυτό και  προσχώρησε στη συμφωνία τους. ¹¹

δ) Αυστρία

Η Αυστρία μέσω της πολιτικής που ασκούσε ο καγκελάριος της Μέτερνιχ, παρέμεινε εχθρική απέναντι στο ελληνικό ζήτημα. Ο σκοταδισμός του Μέτερνιχ και η προσπάθεια του να καταπνίξει κάθε επαναστατικό κίνημα ήταν γνωστός. Στο συνέδριο του Λάϋμπαχ ήταν ο μόνος που χαρακτήρισε ως «καρμποναρικό» το ελληνικό κίνημα¹² και στόχος του δεν ήταν άλλος από την ένοπλη καταστολή του. Η απόφαση που πάρθηκε δεν ικανοποίησε τις επιδιώξεις του καθώς οι υπόλοιπες δυνάμεις δεν συμφώνησαν σε κάτι τέτοιο. Η στάση του αυτή άρχισε να εξασθενεί με το χρόνο, ιδίως όταν η Υψηλή Πύλη δεν είχε τη δυνατότητα  να καταστείλει την επανάσταση. Ήταν φανερό πως η αδυναμία αυτή προβλημάτιζε έντονα την Αυστρία, αφού μια πιθανή επέμβαση της Ρωσίας στα τεκταινόμενα θα την έφερνε πίσω στις ιστορικές εξελίξεις¹³.

Η αναγνώριση του Ελληνικού Ζητήματος ως Ευρωπαϊκό Πρόβλημα.

Η στάση των Ελλήνων

Στην μεταστροφή του ζητήματος από ελληνικό σε ευρωπαϊκό έπαιξε σπουδαίο ρόλο και η στάση που κράτησαν οι Έλληνες. Μετά την δυναμική επέμβαση των Αιγυπτίων και του Ιμπραήμ, αναγνώρισαν την ευκολία με την οποία ο αγώνας κινδύνευε να χαθεί, γι’ αυτό και στράφηκαν με όλα τα μέσα προς τους Ευρωπαίους. Οι τελευταίοι, διαβλέποντας τις ευκαιρίες που παρουσιάζονταν μέσα από αυτή την ανάγκη των Ελλήνων, προώθησαν τις θέσεις τους, οι οποίες μετατράπηκαν σε κόμματα όπως ήταν το ρωσικό κόμμα, το αγγλικό κόμμα και το γαλλικό. Επιπρόσθετα, οι Έλληνες συνειδητοποιώντας την δυσκολία της αναγνώρισης της ανεξαρτησίας οδηγήθηκαν στη λύση της προσφοράς του ελληνικού στέμματος ανάμεσα στις βασιλικές οικογένειες¹³.

Κομβική ενέργεια μπορεί να θεωρηθεί και η κατάθεση της «Πράξης Υποταγής» προς την Αγγλία, η οποία συντάχθηκε προκειμένου οι Έλληνες να ζητήσουν την προστασία της. Με την κίνηση αυτή οι Εγγλέζοι είδαν το κύρος τους να ενισχύεται και αναζήτησαν τρόπους παγίωσης αυτής της αντίληψης. Τέτοιοι ήταν κυρίως οι συνάψεις δανείων και οι προσφορές υπηρεσιών πάντα με το κατάλληλο αντίτιμο¹⁴.

Αυτό ήταν ένα μέρος του παιχνιδιού που κέντριζε τον ρωσοαγγλικό ανταγωνισμό και οδηγούσε τις δύο μεγάλες δυνάμεις να αντιμάχονται για την δημοτικότητα τους μεταξύ των Ελλήνων.

Το Πρωτόκολλο της Πετρούπολης

Στις 4 Απριλίου 1826, ήρθε η επίσημη αναγνώριση του προβλήματος της ελληνικής ανεξαρτησίας, με τη υπογραφή του Πρωτοκόλλου της Πετρούπολης μεταξύ της Αγγλίας και της Ρωσίας. Η συμφωνία αυτή προέβλεπε τη μεσολάβηση της Αγγλίας μεταξύ των Ελλήνων και του Σουλτάνου με σκοπό μία ελληνική αυτονομία πάντα όμως υπό τον ζυγό της οθωμανική αυτοκρατορίας. Αυτό φυσικά δεν αποτελούσε την επιθυμητή έκβαση του ελληνικού αγώνα, ήταν όμως μία περίτρανη απόδειξη πως το ελληνικό ζήτημα ήταν και ευρωπαϊκό και όφειλε να δρομολογηθεί η λύση του.

Επίλογος

Ο αγώνας των Ελλήνων για ανεξαρτησία κατάφερε να καρποφορήσει ανάμεσα σε εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες τόσο στον εσωτερικό όσο και στον εξωτερικό τομέα. Οι Μεγάλες Δυνάμεις αδιαφορώντας αρχικά για το πρόβλημα, υπήρξαν τελικά αρωγοί στην προσπάθεια αυτή. Είχε φτάσει πλέον το πλήρωμα του χρόνου για την κατάρρευση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και την λύση του Ανατολικού Ζητήματος. Η αναδιαμόρφωση του ευρωπαϊκού γεωστρατηγικού παζλ συμπεριλάμβανε και την μικρή, αλλά σημαντική χώρα του Νέου Ελληνικού Κράτους.

 Παραπομπές:

¹John A. Petropulos, Πολιτική και συγκρότηση κράτους στο Ελληνικό Βασίλειο (1833-1843), Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1985,σελ.55

³Γιώργος Μαργαρίτης κ.ά., Ελληνική Ιστορία, τ. Γ΄, Νεότερη και σύγχρονη ελληνική ιστορία, ΕΑΠ, Πάτρα 1999,σελ.72

⁴Ελπίδα Βόγλη, «Ο αγώνας της Ελληνικής Ανεξαρτησίας και η σύσταση του πρώτου εθνικού κράτους στην Νοτιοανατολική Ευρώπη», στο Αθανασία Μπάλτα – Ελπίδα Βόγλη – Χρήστος Χρηστίδης, Θέματα ελληνικής ιστορίας (19ος-20ός αι.), Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών, Αθήνα 2016,σελ.47

⁵Γιώργος Μαργαρίτης κ.ά., Ελληνική Ιστορία, τ. Γ΄, Νεότερη και σύγχρονη ελληνική ιστορία, ΕΑΠ, Πάτρα 1999,σελ.72

⁶Ό.π. σελ.115

⁷John A. Petropulos, Πολιτική και συγκρότηση κράτους στο Ελληνικό Βασίλειο (1833-1843), Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1985, σελ. 55

⁸Γιώργος Μαργαρίτης κ.ά., Ελληνική Ιστορία, τ. Γ΄, Νεότερη και σύγχρονη ελληνική ιστορία, ΕΑΠ, Πάτρα 1999,σελ.116

⁹Γιώργος Μαργαρίτης κ.ά., Ελληνική Ιστορία, τ. Γ΄, Νεότερη και σύγχρονη ελληνική ιστορία, ΕΑΠ, Πάτρα 1999,σελ.33

¹⁰ Ό.π. σελ.115

¹¹John A. Petropulos, Πολιτική και συγκρότηση κράτους στο Ελληνικό Βασίλειο (1833-1843), Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1985, σελ. 57

¹²Ελπίδα Βόγλη, «Ο αγώνας της Ελληνικής Ανεξαρτησίας και η σύσταση του πρώτου εθνικού κράτους στην Νοτιοανατολική Ευρώπη», στο Αθανασία Μπάλτα – Ελπίδα Βόγλη – Χρήστος Χρηστίδης, Θέματα ελληνικής ιστορίας (19ος-20ός αι.), Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών, Αθήνα 2016, σελ. 49

¹³Ό.π. σελ.50

¹³John A. Petropulos, Πολιτική και συγκρότηση κράτους στο Ελληνικό Βασίλειο (1833-1843), Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1985, σελ. 54

¹⁴Γιώργος Μαργαρίτης κ.ά., Ελληνική Ιστορία, τ. Γ΄, Νεότερη και σύγχρονη ελληνική ιστορία, ΕΑΠ, Πάτρα 1999,σελ.117

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

·         Ελπίδα Βόγλη, «Ο αγώνας της Ελληνικής Ανεξαρτησίας και η σύσταση του πρώτου εθνικού κράτους στην Νοτιοανατολική Ευρώπη», στο Αθανασία Μπάλτα – Ελπίδα Βόγλη – Χρήστος Χρηστίδης, Θέματα ελληνικής ιστορίας (19ος-20ός αι.), Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών, Αθήνα 2016

·         John A. Petropulos, Πολιτική και συγκρότηση κράτους στο Ελληνικό Βασίλειο (1833-1843), Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1985

·         Γιώργος Μαργαρίτης κ.ά., Ελληνική Ιστορία, τ. Γ΄, Νεότερη και σύγχρονη ελληνική ιστορία, ΕΑΠ, Πάτρα 1999.